DOĞU TÜRKİSTAN MUHTAR CUMHURİYETİ
Yüzölçümü: 1 828 418 km2
Nüfusu: 30.000.000
Başkenti:Urumçi
Coğrafi Konumu
Uygur (Doğu Türkistan) Muhtar Cumhuriyeti, Çin Halk Cumhuriyeti
içerisinde ve ülkenin batı bölgesinde yer almaktadırlar.
Tarih
Uzun tarihi boyunca Doğu Türkistan, İç ve Orta Asya'da kurulmuş olan
Türk devletlerinin ve hanlıklarının merkezi olmuştur. M.Ö. 8-3 asırlarda
İskitlere; M.Ö. 300- M.S. 93 yıllarında Hunlara; 522-744 döneminde Göktürk
İmparatorluğu'na; 744-840 devresinde Uygur Devleti'ne; 751-870 Karluk ve Karahanlılar İmparatorluğu'na ve Saidiye Hanlığı'na merkez olan (1509-1679) bu Türk yurdu, tarihte daima önemli olmuş ve dikkatleri üzerine çekmiştir.
8. ve 18. asırlar arasındaki bin yıllık dönem, Çin İmparatorluğu ile önemli derecede
kültürel ve siyasî işbirliğinin gerçekleştirildiği bir barış dönemi olmuştur.
Ancak bu barış dönemi, Doğu Türkistan'ın 1759 yılında Çin Mançu
İmparatorluğu'nun işgali ile son bulmuştur. 1759'dan bu yana Doğu Türkistan'da
200'den fazla silahlı ayaklanma olmuş ve Doğu Türkistan halkı 3 defa hürriyetin
tadını tatma fırsatı bulmuştur. 1863'te bağımsızlığına kavuşan Doğu Türkistan'da
Yakup Han başkanlığında "Doğu Türkistan İslâm Devleti" kurulmuş ve bu devlet;
Osmanlılar, İngiltere ve Rusya tarafından resmen tanınmıştır. Ancak bu bağımsız
Türk devletinin ömrü kısa sürmüş ve 1876 yılında Çin-Mançu devletince yeniden
işgal edilmiş ve 1884'te Sincan "Yeni Toprak" adıyla Çin İmparatorluğuna
bağlanmıştır. 20. asrın başlarında Orta Asya'da oluşan milliyetçilik akımı
neticesinde 1933 yılında Kaşgar'da Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti kurulmuştur.
Bu Cumhuriyetin ömrü 1937'de sona ermiştir. 1944'de Gulca şehri Çinlilerden
temizlenmiş, "Üç Vilayet İnkılâbı" olarak bilinen bu ayaklanmalar neticesinde
Doğu Türkistan Türkleri, Ali Han Töre başkanlığında Doğu Türkistan
Cumhuriyeti'ni kurmuştur. Bütün Çin'e hakim olan Komünist Çin Kuvvetleri,
1949'da Stalin'in de onayı ile Doğu Türkistan'a girerek bu tarihi Türk ülkesini
resmen işgal etmiştir.
Ekonomi
Doğu Türkistan; petrol, wolfram, altın, kömür, uranyum gibi stratejik
hammaddelere ve sayısız yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip bir ülkedir.
Çin'de mevcut 148 madenin 118 çeşidi Doğu Türkistan'dan çıkarılmaktadır. Doğu
Türkistan'da şimdiye kadar 5000 yerde maden ocağı işletmeye açılmış olup;
Çin'deki toplam maden ocaklarının ?'ini teşkil eder. Yaklaşık 500 bölgeden
"petrol", 30 bölgeden "doğalgaz" çıkarılmaktadır. Petrol rezervi 8 milyar ton
olarak tespit edilmiştir. Her yıl 10 milyon ton petrol Çin'e taşınmaktadır.
Çin'in kömür rezervinin yarısı Doğu Türkistan'dadır. Yıllık "altın" üretimi 360
kg. civarındadır. Uranyum, wolfram gibi stratejik madenlerle tuz ve renkli
kristal taşları Doğu Türkistan'ın başlıca yeraltı ürünlerindendir. 150 bin km2
tarım arazisine, bir o kadar ekilebilen toprağa ve 12 bin km2 genişliğinde
ormanlık alana sahip Doğu Türkistan yaylalarında 60 milyona yakın küçük ve
büyükbaş hayvan beslenmektedir. Sanayi kuruluşlarında çalışanların ve
petrol tesislerinde çalışanların çoğunu bölgeye yerleştirilen Çinliler
oluşturmaktadır.
Kültürel Yapı
Uygur (Doğu Türkistan) Muhtar Cumhuriyeti'nde halkın % 50'si Uygur Türkçesi ile
konuşmaktadır. 1000 seneden beri kullandıkları Arap Alfabesi Çin hükümeti
tarafından 23.10.1969 tarihinde tamamen yasaklanmıştır. Onun yerine Çin
fonetiğine uygun olarak hazırlanan Latin Alfabesi kabul ettirilmiştir 1980'li
yıllarda Uygur aydınlarının hazırlamış oldukları, Uygur fonetiğine uygun Kiril
Alfabesi projesi Pekin tarafından reddedilmiştir. Bunun yanında halkın büyük
çoğunluğunun Türk olması sebebiyle Doğu Türkistan'da her şeye rağmen Türkçe
konuşulmaktadır. Eski bir Türk yurdu olan Doğu Türkistan, Türklerin ilk yerleşik
hayata başladığı yurtlardan biridir, Uygur mimarisi ise dünyaca meşhurdur ve
Türk-İslam mimarisi özelliklerini ihtiva eder. Yeni Uygur edebiyatı dönemi (XIX.
yy. Uygur edebiyatı) Doğu Türkistan'daki Çin istilâ ordularını, Çin hakimiyetini
ve onlara karşı yapılan mücadeleleri işleyen eserlerin çok olduğu bir dönemdir.
Ortaya çıkan edebî eserler, Uygur Türklerinde meydana gelen yeni millî
edebiyatın temelini oluşturmuştur.
Eğitim
Doğu Türkistan'da okuma-yazma bilmeyenlerin oranı % 58-60
civarındadır. Yayınların ise ancak 'sı Uygur Türkçesi'yledir. Doğu Türkistan
bölgesinin tarihi, kültürü ve etnik geçmişine dair bilgilerin resmî yorumdan
farklı olarak verilmesi yasaklanmıştır. Öğretim kurumlarının yabancı ülkelerdeki
öğretim kurumlarıyla doğrudan ilişki kurmaları da yasaklanmıştır. Aksi hareket
edenler ise en ağır cezalara çarptırılmaktadır. Her sene alfabe değiştirilmesi
yüzünden çocukların eğitimi eksik kalmakta ve öğrenim görmeleri
engellenmektedir.
|