DAĞİSTAN MUHTAR CUMHURİYETİ
Yüzölçümü: 50.300 km2
Nüfusu: 2.000.000
Başkenti: Mahaçkala
Dağıstan, Rusya Federasyonu'na bağlı bir cumhuriyettir. 20 Ocak 1921'de Rusya Federatif Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti'ne tâbi olarak kurulan Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin (SSCB) dağılmasından
sonra, halen Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti şeklinde Rusya Federasyonu'na bağlı
bulunmaktadır.
Rusya Federasyonu'nun Avrupa'daki kesiminin güneyinde yer alan Dağıstan, Büyük
Kafkas Dağları'nın kuzey yamacının en doğu ucundan 50.300 kilometrekarelik bir
alanı kaplar. Güney ve batısı Güton dağında 3646 metreye, Bazardyuzu (Pazardüzü)
Dağı'nda da 4480 metreye ulaşan Kafkas Dağları'nın ana doruk hattıyla
çevrilidir. Doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Kalmuk Özerk Cumhuriyeti, batı ve
kuzeybatısında Çeçenistan ve Kuzey Kafkasya, güneybatısında Gürcistan ve
güneyinde de Azerbaycan yer alır.
Dağıstan doğudan batıya 200, kuzeyden güneye 400 kilometre kadar bir uzunluğa
sahiptir. Başkenti Mahaçkala'dır. Diğer önemli şehirler Derbent, Kızlar,
İzberbaş ve Buynak'tır.
Coğrafya ve İklim
Türkçe Dağ kelimesi ile Farsça -ıstan ekinin birleşmesinden oluşan ve Dağ ülkesi
veya Dağlık Ülke anlamına gelen Dağıstan kavmi değil, coğrafi-topoğrafik mânâ
ifade eden bir kavramdır. Rusça'da da 'Dağlar Ülkesi' anlamında Strana Gor
ifadesi kullanılmaktadır.
Dağıstan Coğrafi açıdan beş bölgeye ayrılır. Birinci
bölgede Kafkas Dağları ve Dağıstan iç platosu yer alır. Dağlar arasından Hazar
Denizi'ne akan Sulak, Samur ve Kurak gibi ırmaklar buralarda derin vadi ve
uçurumlar meydana getirmiştir. Kafkas Dağları'nın genellikle güneye bakan
yamaçlarında yağış çok azdır. Bu yüzden bazı bölgelerde bitkisel hayat yoktur.
İkinci bölge, birinci bölgenin kuzeyinde yüksekliği 920 m'ye ulaşan ve çıkıntı
tepelerinden oluşan ikinci bir dağ kuşağından ibarettir. Bu bölge kuzey ve
kuzeybatıdan esen rüzgarlar sebebiyle oldukça yağışlı olup, sık ormanlarla
kaplıdır. Dağlar ile Hazar Denizi arasında kalan dar kıyı düzlüğü üçüncü bölgeyi
oluşturur. Dar boğazlardan çıkıp yayılan ırmaklar tarafından kesilir. Petrol ve
doğalgaz yatakları barındıran bu ovanın genişlediği yerde başlayan dördüncü
bölge alçak ve bataklık ovalar ile Terek ırmağı deltasından oluşur. Deltanın
hemen ilerisinde uzun ve kumluk Agragan Yarımadası başlar. Son olarak Terek'in
hemen kuzeyinde kumullarla kaplı Nogay Bozkırları beşinci bölgeyi oluşturur. Bu
bölgenin iklimi ise sıcak ve kuru olup, bitkisel hayat yarı yarıya çöl
özellikleri gösterir.
Dağıstan'ın başlıca ırmakları Gazi Kumuk, Kara, Avar ve Andi Koysularının
birleşmesinden oluşan ve Mahaçkala'nın kuzeyinde Hazar'a kavuşan Sulak, daha
kuzeyde Çeçenistan'dan gelen Terek, güneydoğu istikametinde akarak aynı şekilde
Hazar'a kavuşan Samur'dur. Genellikle dağlara paralel olarak akan bu ırmaklar,
1000 metreye varan derinlikte ve darlıkta kanal ve mecralar oluşturarak,
Dağıstan'ın özelliklerinin şekillenmesinde önemli rol oynarlar.
Dağıstan'ın iklimi genel olarak sıcak ve kurudur. Alçak kesimlerde ortalama
sıcaklık Ocak ayında -3, 6 derece, Temmuz ayında 23 derece dolayındadır.
Dağıstan'ın kuzey kısmını teşkil eden Sulak-Terek-Kuma düzlüğü en yüksek yeri 26
metreyi geçmeyen ve denize doğru gittikçe alçalan, susuz ve kıraç bir bozkırdan
ibarettir. Bu sahanın nüfus yoğunluğu çok düşüktür. Bu bölgenin sahil boyu bazan
su altında kalır. Kuma ile Terek arasında birçok tuz gölü ve bataklık vardır.
Terek ile Sulak arasında ise, kumsallarda kaybolan Aktaş, Yarıksu, Yamansu ve
Aksay çaylarından bu gün ziraatte istifade edilmektedir. Sahil boylarına
nispeten sathı biraz yüksek olan kuzeybatı bölgeleri hariç olmak üzere, bu
düzlüğün iklimi son derece kurudur. Düz, ırmaktan ve ormandan mahrum, yağmursuz
ve kuzey rüzgarlarına açık olan daha kuzeydeki bölgede sıcaklık yazın 40, kışın
-40 dereceyi bulur.
Ziraat, Terek boyunda ve sun'i sulama usulü ile güneybatı kısmında yapılır.
Diğer kısımlarda muhtelif Türk boyları göçebe halinde yaşar ve hayvan beslerler.
Sahil boyunda ise balıkçılık ile iştigal edilir.
Dağıstan tabii zenginliklerle doludur. Dağlık bölgenin bitki örtüsü, vadilerde
ve kanyonlarda yaprak döken ormanlardan, yüksek tepelerde çam ve huş ağacı
ormanlarından ve ağaç sınırının üstünde de Alp çayırlarından oluşur. Tepe
yamaçlarında yer yer çöl bitkisiyle kesintiye uğrayan sık yaprak döken ormanlar
bulunur. Alçak yamaçlarda seyrek esmer toprak alanlarıyla bölünen verimli
kestane rengi topraklar egemendir. Hazar Denizi kıyısında ise tuzlu bataklık
toprakları yaygındır.
İdarî Yapı ve Nüfus Özellikleri
50.300 Km2 yüzölçümüne sahip olan Dağıstan'da 1995 tahminlerine göre 2 milyona
yakın nüfus yaşamaktadır. Nüfusun % 40'ı şehirlerde yaşamaktadır. Başşehir
Mahaçkala dışındaki önemli şehirleri Derbent, Hasanyurt, Bâbayurt, Kızılyurt,
İzerbaş, Buynak, Kayakent ve Kaytak'dır. Dağıstan'da pek çok etnik-linguistik
gruplar birlikte yaşamaktadırlar. Başta Kumuklar, Nogaylar, Azeriler gibi Türk
boylarının yanında, Avarlar, Darginler, Lezginler, Lakslar, Tabasaranlar,
Ağullar, Rutullar, Sahurlar gibi Müslüman Dağıstan toplulukları yaşamaktadır.
Nüfus
Dağıstan nüfusunun 3/4'ü dağlık alanlarda,1/4'ü de düzlüklerde yaşar. Dağlık
sahalarda Avar, Dargin, Lezgin, Laks, Tabasaran, Ağul, Rutul, Sahur gibi
Dağıstan toplulukları yaşarlar. Hürriyetlerini korumak için adeta birer
müstahkem kale vazifesi gören dağlık alanlara sığınmış olan halk, genellikle
hayvancılık yapmakta, ayrıca maden, ağaç işleri, deri, yün dokumacılığı gibi
ekonomik faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Samur Irmağından Sulak Irmağına kadar
olan sahil düzlüğü ile Sulak-Kuma nehirleri arasındaki ve kuzeydeki Terek ırmağı
deltasında ise, Azeri, Kumuk, Nogay, Türkmen gibi Türk topluluklar yaşamaktadır.
Bunlardan Kumuklar; Hasanyurt, Babayurt, Kızılyurt, Buynak, Kayakent, Kaytak ve
başkent Mahaçkala çevresinde yerleşmişlerdir. 1989 sayımında toplam sayıları
300 bine yaklaşan Kumukların % 82'si bu bölgede bulunmaktadır. Ayrıca,
Süyünçkale ve Gudermes şehirleri çevresinde 10 bin ve K. Osetya Mozdak rayonunda
da 10 bin kadar Kumuk yaşamaktadır. Nogaylar ise, ülkenin kuzeyinde Terek
deltasında yaşamaktadırlar. 1989 nüfus sayımında 75 binden fazla olan Nogay
nüfusunun 30 bin kadarı yani toplam Nogay nüfusunun % 37.5'i bu bölgede
bulunmaktadır. . Dağıstan'da Türk nüfusun yaşadığı kıyı ovalarında ayrıca Rus
(bilhassa Hasanyurt ve Kızılyar çevresinde), Tat, Yahudi ve Ermeni nüfus da
yaşamaktadır. Bu bölgede daha çok tarım, ticaret ve bağcılık gibi ekonomik
faaliyetler sürdürülmektedir.
Ekonomi
Nüfusun büyük bir bölümü geçimini, başta hayvancılık olmak üzere tarımdan
sağlar. Toprakların ancak % 15'i ekime elverişlidir. Tepe yamaçlarında seki
biçiminde tarlalar açılmıştır. Terek deltası bölgesi ve Hazar kıyılarındaki
sulama tesisleri sebze ve meyve tarımına imkan tanımaktadır. Başlıca tahıl
ürünleri buğday, mısır ve Terek deltasında üretilen pirinçtir. Hazar Denizi
kıyılanında balıkçılık önemli bir yer tutar.
Dağıstan petrol ve doğal gaz yönünden zengindir. Ayrıca kömür, demir cevheri, demir içermeyen metal ve nadir bulunan bazı metal yatakları vardır. Engebeli yüzey şekilleri, akarsu ve maden
potansiyelinin yeterince değerlendirilmesini engellemiştir. Sanayinin temelini
Mahaçkala ve İzerbaş yakınlarındaki kıyı şeridinde bulunan petrol ve doğal gaz
yatakları oluşturur. Önemli sanayiler makine yapımı, inşaat malzemeleri yapımı,
kereste işleme, gıda işleme, şarap ve cam ürünleridir. Demir işleme ve halıcılık
geleneksel el sanatlarıdır. Karakoysu ırmağı üzerinde Gergebil, Terek ırmağı
üzerinde Kargalinskaya, Sulak ırmağı üzerinde Çirkey, Çiryurt ve Kızılyurt
barajlarında enerji üretilir. Ayrıca birkaç termik elektrik enerji üretim tesisi
de vardır. Dağıstan demir-yolu Moskova, Bakü, Astragan ve Gudermes'e bağlanır.
Bütün demiryolu istasyonları aynı zamanda karayoluyla da birbirine bağlıdır.
Ülkenin başlıca limanı Hazar Denizi kıyısındaki Mahaçkala'dır.
|