|
HAKAS MUHTAR VİLAYETİ
Yüzölçümü: 61.900 km2
Nüfusu: 514.295
Başkenti: Abakan
Dil
Uygur şivesine yakındır. Bugün bir yazı diline sahip
olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Güney Sibirya'da yaşayan
Hakas Türklerinin kullandığı Türk lehçesi, Türk dillerinin sınıflandırılmasında
Doğu Türkçesi öbeğine girer. Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen
Kiril alfabesini Sovyet Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçmişler,
ama 1939'dan sonra yeniden Rus alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır.
Moğolca ve Çince öğelerin de rastlandığı Hakasça'nın sözcük dağarcığı daha çok
ortak Türkçenin sözcüklerinden oluşur. Belli başlı ses değişimlerine örnek
olarak b->p- (bar "var" / par, biz / pis). d/z (adak "ayak" / azah), y/c (yahşi
"güzel" / cahsı, yıl / çıl), z/s (yüz / çüs) gösterilebilir. Hakaslar zengin bir
halk edebiyatı geleneğine sahiptirler. Türkolog W. Radloff'un Hakas lehçesi
edebiyatı ve etnografyasıyla ilgili geniş çalışmaları vardır.
Coğrafi Konum
Yenisey Irmağı'nın yukarı kesimindeki geniş Minusinsk Havzası'nın
batı yarısında yer alır. Yenisey Irmağı'nın kollarından, Abakan Irmağı bölgenin
ortasından geçer. Irmak vadisinin güneyinde, Karagoş Dağı'nda 2.930 m'ye kadar
yükselen Batı Sayan Dağları bulunur. Kuzeyindeki Abakan ile Kuznetsk Alatau
Dağları'nın en yüksek noktası 2.178 m yüksekliğindeki Verhni Zub'dur. Kapalı
havzada kurak ve sert bir kara iklimi egemendir. Bu nedenle alçak kesimler
bozkırlar ve ormanlık alanlarla kaplıdır. Ama 1954'ten sonra özellikle bakir ve
boş toprakların çoğu tarıma açılmıştır. Dağlar çam, köknar ve ladin ormanlarıyla
kaplıdır.
Tarih
Hakaslar Türk boyu olup Güney Doğu Sibirya'da yaşamaktadırlar.
Hakasların iki bin yılı aşan tarihleri onların bir Kırgız grubu olduğunu
göstermektedir. Tanrı Dağı Kırgızlarının dünyaca ünlü büyük destanları Manas da
bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destanı'nda anlatıldığına göre Tanrı
Dağı Kırgızları Yenisey bölgesinden bugünkü vatanlarına iki Kırgız Han'ı
önderliğinde göç etmişlerdir. 19. yüzyıl Çin kaynakları Kırgızlardan "Heges"
veya "KieKiaSe" adıyla bahsetmektedir. Sonraki yıllarda Tanrı Dağı Kırgız
boylarının Müslümanlaşması ve yaşanılan bölgeler arasındaki mesafenin uzak
olması nedeniyle Yenisey Kırgızları'nın ayrı bir kimlik benimsemesi ve Hakas
adını kabullenmeleri sonucunu doğurmuştur. Hakaslar 18. yy'da Rus işgaline
uğrayan Hakasya'da 1930'da Özerk bölge statüsüne kavuşmuşlardır. Hakaslar
Budist, Ortodoks, Hıristiyan ve Müslüman inancına sahiptirler. Hakasça Uygur
şivesine yakındır. Bugün bir yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat
enstitüleri vardır. Güney Sibirya'da yaşayan Hakas Türklerinin kullandığı Türk
lehçesi, Türk dillerinin sınıflandırılmasında Doğu Türkçesi öbeğine girer.
Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet
Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçmişler, ama 1939'dan sonra yeniden
Kiril alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır. Moğolca ve Çince öğelerin de
rastlandığı Hakasçanın sözcük dağarcığı daha çok ortak Türkçenin kelimelerinden
oluşur. Hakaslar zengin bir halk edebiyatı geleneğine sahiptirler.
Nüfus
Hakaslar eskiden göçebe olan Sibiryalı bir Türk halkıdır.
Ama günümüzde bölge nüfusunun yaklaşık % 80'ini Ruslar oluşturur. Toplam nüfusu
514.295 olan Hakas Bölgesi nüfusunun ancak % 17.7'si Türk'tür. 1989 nüfus
sayımına göre nüfusları 110.000 olan Hakas'lar başlıca Krasnoyarsk Kray'ına
bağlı olan Hakas Bölgesi'nde yaşamaktadırlar. Hakasların Kırgız ve Sagay diye iki
kolu bulunur.
İdari Yapı
İdare merkezi Abakan'ın dışında Minusinsk kentinde bulunmaktadır.
Güney Doğu Sibirya'da bulunan bu bölge, Rusya'nın Krasnoyarks vilayetine
bağlıdır. Rusya'nın oluşumunda ve 18. yüzyılda Rusya'ya katılmış, 1930'da
Muhtar Bölge olmuştur.
Ekonomi
Hakas Muhtar Vilayeti'nde, ekonomik kaynaklardan kömür, demir, altın,
mermer vb. sanayi hammaddesi zengindir. Ayrıca kereste işletme sanayi
gelişmiştir. Ekonomi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bitki üretimi de
yeterli düzeydedir. Koyun ve keçi besiciliği hala önemli bir ekonomik
etkinliktir. Son yıllarda alçak kesimlerde gerçekleştirilen sulama projeleri
otlaklarda beslenen hayvan sayısını, ekili arazilerin yüzölçümünü ve başta
buğday, yulaf, darı ve patates olmak üzere tarımsal üretimi artırmıştır.
Rusların bölgeye yerleşmesine de etkili olan bakır madenciliği 18. yy'dan beri
önemini korumaktadır. Abaza ve Teya'da zengin demir cevherleri; yukarı Çulım'da
altın, Çemogorsk'ta kömür, Aksiz'de barit çıkartılmaktadır. Bölgede ayrıca
bakır tungsten yatakları da vardır. Ormanlar önemli kereste kaynağıdır.
1980'lerin başında Yenisey Irmağı üzerindeki Sayanagorsk'ta yapılan 6.400
megavat kapasiteli hidroelektrik santralından Minusinsk Havzasındaki sanayi için
gerekli enerjinin sağlanması planlanmış ve elektrik enerjisi ihtiyacını
karşılamaktadır.
Eğitim
Hakas Muhtar Vilayeti'nde 269 ortaokul, 7 Anaokulu, 1 üniversitede bulunmaktadır.
Anaokullarında 770, Ortaokullarda 91 bin, ülkenin diğer üniversitesinde ise 6500
öğrenci öğrenim görmektedir. Eğitim sistemi devletin mülkiyetindedir. Burada
yılda 150 kitap, 1 dergi, 1 gazete çıkarılmaktadır. 250 kütüphane, 1 müze 1
tiyatro, 280 kulüp.
|
